Tehran Bağdadda yerini möhkəmləndirir: İraqın yeni siyasi reallığı
2025-ci ilin noyabrında keçirilən parlament seçkiləri İraqın siyasi mənzərəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. Bu seçkilər - 2003-cü ildə Səddam Hüseyn devriləndən bəri altıncı dəfə idi ki, ölkə səsverməyə gedirdi, lakin bu dəfə fərqli bir ovqat hökm sürürdü. Səslərin sayına və fəallığa görə əvvəlkilərdən kəskin fərqlənən seçkilər, ölkənin gələcək siyasi istiqamətini və xarici oyunçuların təsir balansını müəyyən edən dönüş nöqtəsinə çevrildi.
Moderator
Noyabr 18, 2025 02:50
0
0
2025-ci ilin noyabrında keçirilən parlament seçkiləri İraqın siyasi mənzərəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdi. Bu seçkilər - 2003-cü ildə Səddam Hüseyn devriləndən bəri altıncı dəfə idi ki, ölkə səsverməyə gedirdi, lakin bu dəfə fərqli bir ovqat hökm sürürdü. Səslərin sayına və fəallığa görə əvvəlkilərdən kəskin fərqlənən seçkilər, ölkənin gələcək siyasi istiqamətini və xarici oyunçuların təsir balansını müəyyən edən dönüş nöqtəsinə çevrildi.
meqale.com "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
İlk dəfə idi ki, bu qədər çox seçici sandığa gedirdi: rəsmi göstəricilərə görə, iştirak səviyyəsi 56,1 faiz olub - 2021-ci ildəki 40 faizdən xeyli yüksək. Bu, həm etimadın qismən bərpası, həm də cəmiyyətin siyasi prosesə yenidən qoşulmaq istəyinin göstəricisi kimi dəyərləndirilir.
Siyasi qaliblər və qüvvələrin düzümü
Nəticələrə əsasən, hazırkı baş nazir Məhəmməd Şiya əs-Sudaninin rəhbərlik etdiyi "İnşa və İnkişaf" koalisiyası birinci yerə çıxıb. Koalisiya təxminən 1,3 milyon səs toplayıb və bu, ona 329 yerlik parlamentdə 46 mandat qazandırıb. Sudani nəticəni "xalqın siyasi sabitliyə etimadının qayıdışı" kimi təqdim etdi.
İkinci yerdə Məsud Bərzaninin başçılıq etdiyi Kürdüstan Demokrat Partiyası (KDP) qərarlaşıb. Kürd seçicilərin əsas dayağına çevrilmiş bu partiya 1 milyondan çox səs toplayıb və təxminən 26 mandat əldə edib. Üçüncü pillədə isə sabiq parlament spikeri Məhəmməd əl-Həlbusinin rəhbərlik etdiyi "Təqəddüm" (İrəliləyiş) bloku gəlir - 945 min səs və təqribən 28 mandat.
Beləliklə, parlamentdə üç aparıcı siyasi güc - şiə, kürd və sünni bloklar - ölkənin dini-etnik strukturuna uyğun şəkildə təmsil olunacaq.
Tehranın kölgəsindəki qruplar
Seçkilərin diqqətçəkən tərəfi - İrana yaxın qüvvələrin rekord səviyyədə nümayəndəlik qazanmasıdır. Şiə düşərgəsində "Koordinasiya Çərçivə Alyansı" (Müqtəda əs-Sədrin sabiq müttəfiqlərinin yaratdığı blok) bir neçə siyahı ilə çıxış edib. Nuri əl-Malikinin "Qanun dövləti" bloku təxminən 27 mandat, Qeys əl-Həzəlinin "Əs-Sadiqun" (Asaib Əhlül-Həqq hərəkatının siyasi qolu) - 27 mandat, Ammar əl-Həkimin "Milli Dövlət Qüvvələri" alyansı - 15-19 mandat arası yer əldə edib.
İranın dəstəyinə arxalanan silahlı qrupların siyasi təmsilçiliyi də diqqət çəkir: "Bədr" təşkilatının lideri Hadi əl-Amiri 18 mandat qazanıb, "Kətaib Hizbullah"ın siyasi qanadı "Həquq" 6 yer, "İmam Əli" briqadası 8 yer, "Səyyid əş-Şühəda" isə 4 yer əldə edib. Hətta xristianların "Babilon" partiyası belə - rəhbəri Rayan əl-Kildani vasitəsilə - parlamentə iki deputat salmağı bacarıb. Bütün bu faktlar göstərir ki, Tehran artıq yalnız ideoloji təsir mərkəzi deyil, həm də Bağdadın qanunverici strukturlarında real pay sahibi olub.
Kürd bölgəsi: Bərzani liderliyini möhkəmləndirir
Kürdüstan regionunda isə seçkilər Kürdüstan Demokrat Partiyasının tam üstünlüyü ilə nəticələnib. Bərzani ailəsinin partiyası ənənəvi rəqibi - Tələbani ailəsinin rəhbərlik etdiyi Kürdüstan Yurtsevərlər İttifaqını (KYİ) açıq şəkildə üstələyib. KYİ-nin ümumi göstəricisi 15 mandatdan o yana keçməyib və müşahidəçilər bu partiyanı da Tehran orbitinə yaxın hesab edirlər.
Sünni siyasi düşərgəsində isə Həlbusinin "Təqəddüm" bloku ilə yanaşı, Həmis əl-Xəncərin rəhbərlik etdiyi "Azm" koalisiyası da öz təsirini qoruyub - 15 mandat civarında. Üstəlik, bəzi sünni namizədlər "Süverenlik" blokunun və digər regional siyahıların tərkibində də parlamentə düşüblər.
Yeni parlamentin etnik və dini balansı
İraq parlamenti yenə də ölkənin konfessional mozaikasını əks etdirir: 329 yerdən əksəriyyət şiə ərəblərə məxsusdur, sünni ərəblər və kürdlər ikinci və üçüncü böyük qruplardır. Xristian, yezidi, türkmən və digər azlıqlar üçün ayrılmış kvotalar da saxlanılıb. Amma fərq ondadır ki, bu dəfə şiə blokunun içərisində İranla əlaqəsi açıq-aşkar olan qüvvələr əvvəllər olmadığı qədər çoxdur.
Sektarian reallıq və gözlənilməz nəticələr
Səsvermənin nəticələri demoqrafik reallığı əks etdirsə də, bəzi bölgələrdə maraqlı sürprizlər yaşanıb. Məsələn, əsasən sünnilərin yaşadığı Nineviya əyalətində (mərkəzi Müsəl) birinci yeri ərəblər deyil, Bərzaninin kürd partiyası qazanıb. Bu, Sinjar və digər qarışıq ərazilərdə kürd seçicilərin fəallığı ilə izah olunur. Əvəzində, ənənəvi olaraq kürd nümayəndələrinin parlamentə düşdüyü Diyalə əyalətində bu dəfə heç bir kürd deputat seçilməyib. Müşahidəçilər bunu həm rəqabətin artması, həm də regiondan kənarda yaşayan kürd seçicilərin passivləşməsi ilə izah edirlər.
Sədrin boykotu və İranın fürsəti
Siyasi panoramanın dəyişməsində mühüm rol oynayan amillərdən biri də Muktəda əs-Sədrin mövqeyi olub. Keçmişdə parlamentin ən böyük fraksiyasına sahib olan bu təsirli şiə lideri seçkilər ərəfəsində səsverməni "qüsurlu və qeyri-ədalətli" adlandıraraq tərəfdarlarına boykot çağırışı etmişdi. Bu çağırış nəticəsində Bağdad, Nəcəf və digər şiə şəhərlərində iştirak səviyyəsi gözəçarpacaq dərəcədə aşağı düşdü. Əs-Sədrin tərəfdarlarının sandığa getməməsi, əslində, İranpərəst qüvvələrə meydanı boşaldıb. Onun passivliyi nəticəsində pro-Tehran blokları bir çox dairələrdə asanlıqla qələbə qazandı.
Hökumətin formalaşması: çətin danışıqlar dövrü
Məhəmməd Şiya əs-Sudaninin "İnşa və İnkişaf" koalisiyası seçkilərdə birinci yeri qazansa da, onun fraksiyası təkbaşına parlament çoxluğu üçün kifayət etmir. 329 yerlik İraq parlamentində 165 mandat tələb olunduğu halda, heç bir partiya bu həddi keçə bilməyib. Bu isə o deməkdir ki, qarşıda uzun və mürəkkəb koalisiya danışıqları, hökumətin tərkibi və vəzifə bölgüsü ilə bağlı çətin pazarlıq mərhələsi dayanır.
İraq siyasi sistemi, 2003-cü ildən bəri, dini və etnik balans prinsipi üzərində qurulub. Baş nazir postu ənənəvi olaraq şiələrə, parlament sədri sünnilərə, prezidentlik isə kürdlərə məxsus olur. Belə şəraitdə hər hökumət geniş kompromisin məhsulu olur. Seçkilərdən sonra yeni kabinetin formalaşması adətən aylarla çəkir. Məsələn, 2018-ci il seçkilərindən sonra hökumət düz altı ay gecikmişdi, 2021-ci ildən sonra isə ölkə 11 ay davam edən siyasi böhran yaşamışdı.
Bu dəfə də danışıqların asan keçəcəyi gözlənilmir. Sudani açıq şəkildə ikinci dəfə baş nazir postunda qalmaq istədiyini bəyan edib. Lakin müşahidəçilər onun şanslarını zəif görür. Çünki "İnşa və İnkişaf" bloku vahid ideoloji qüvvə deyil, fərqli maraqları olan qrupların toplusudur: Sudaninin şəxsi komandası ("Əl-Furətəyn" partiyası), keçmiş müstəqil deputatlar, bir neçə keçid edən siyasətçi və regionlarda nüfuzlu qəbilə şeyxləri. Bu insanlar indi Sudaniyə dəstək versələr də, onların sədaqəti situativ xarakter daşıyır. Yeni hökumət formalaşması zamanı şiə blokları daha sərfəli təkliflər verərsə, həmin müttəfiqlərin bir hissəsi rahatlıqla qarşı düşərgəyə keçə bilər.
Şiə düşərgəsində səssiz qarşıdurma
Ən ciddi problem elə şiə düşərgəsinin daxilindədir. Sudani nominal olaraq ən çox yer qazansa da, onun yenidən baş nazir olmasına digər şiə liderləri soyuq yanaşır. İraq siyasətində 20 ildən bəri mövcud olan "muhasasa" prinsipi - şiələr arasında postların konsensusla bölüşdürülməsi - hələ də qüvvədədir. Bu qaydaya görə, baş nazir bütün şiə partiyalarının razılığı ilə təyin olunur.
Bu mənada iki əsas lider - Nuri əl-Maliki ("Qanun dövləti" bloku) və Qeys əl-Həzəli ("Əs-Sadiqun") artıq bəyan ediblər ki, çox səs toplamaq hələ baş nazir olmaq hüququ vermir. Əl-Həzəli açıq deyib: "Baş nazir sadəcə icraçı fiqurdur, şiə koordiasiya şurasının qərarlarına tabe olmalıdır". Bu bəyanat, əslində, Sudaninin siyasi müstəqilliyindən narahat olan köhnə elitaların mesajıdır. Onlar Sudaniyə əvvəlcə öz adamları kimi baxırdılar, indi isə onun artan nüfuzu onları narahat edir.
Kürd və sünni faktorları
Sudaninin vəzifəsini qoruyub saxlamaq üçün o, həm şiə rəqibləri ilə, həm də kürd və sünni fraksiyaları ilə kompromis tapmalıdır. Barzaninin rəhbərlik etdiyi Kürdüstan Demokrat Partiyası (KDP) artıq açıq şəkildə bildirib ki, Kürdüstanın maraqları qorunacağı halda Sudani ilə işləməyə hazırdır. Buraya regional büdcə payı, neft gəlirlərinin bölüşdürülməsi və hökumətdə bir neçə əsas post daxildir.
Sünni düşərgəsində də oxşar vəziyyət yaranıb. Məhəmməd əl-Həlbusi və Xəmis əl-Xəncər kimi liderlər Sudaniyə dəstək verməyə hazır görünürlər, əvəzində isə parlament sədri postunun sünnilərdə qalmasını və bir neçə nazirlikdə təmsilçiliyi istəyirlər. Amma hətta belə ittifaqla belə Sudaniyə qarşı şiə elitasının sərt müqaviməti qalır. Onlar ehtimal ki, Təhərana daha yaxın olan alternativ namizəd irəli sürməyə cəhd göstərəcəklər.
2022-ci ildə də eyni vəziyyət yaşanmışdı: o zaman Müqtəda əs-Sədr seçkiləri udsa da, şiə rəqiblərinin müqaviməti səbəbindən öz namizədini baş nazir postuna keçirə bilmədi və siyasətdən getməyə məcbur oldu. İndi isə Sədrin balanslaşdırıcı rolu yoxdur və bu, pro-İran qüvvələrinə daha geniş manevr imkanı yaradır.
Tehranın mövqeyi möhkəmlənir
2025-ci il seçkilərinin nəticələri İranın İraqdakı təsirinin nə qədər dərinləşdiyini açıq göstərdi. Analitiklərin hesablamalarına görə, Tehranla birbaşa və ya dolayı əlaqəsi olan bloklar və partiyalar parlamentdə təxminən 200 mandat əldə ediblər. Yəni yeni parlamentin üçdə ikisi açıq və ya dolayı şəkildə İranla koordinasiyalı hərəkət edir. Bu, 2003-cü ildən bəri ən güclü İranpərəst çoğunluqdur.
Bu düşərgəyə daxil olan əsas qüvvələr - "Asaib Əhlül-Həqq" (27 yer), "Bədr" (18 yer), "Kətaib Hizbullah", "İmam Əli" və "Səyyid əş-Şühəda" kimi qruplar - həm də İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna bağlı silahlı strukturlardır. ABŞ və Qərb dövlətləri bu təşkilatları hələ 2018-ci ildən bəri yarımhərbi, qeyri-dövlət silahlı qüvvələr kimi tanıyır. Onların indi parlamentdə qanunverici mandat qazanması İraq dövlət institutları üçün ciddi təhlükə hesab olunur.
Kürd və sünni bloklarında da İran kölgəsi
Tehranın təsiri təkcə şiə düşərgəsi ilə məhdudlaşmır. Tələbani ailəsinin nəzarətində olan Kürdüstan Yurdsevərlər İttifaqı (KYİ) da ənənəvi olaraq İranla sıx əlaqələr saxlayır və yeni parlamentdə 15 yerə malikdir. Sünni düşərgəsində isə Məhəmməd əl-Həlbusinin "Təqəddüm" və Xəmis əl-Xəncərin "Azm" blokları birgə təxminən 40-45 mandat toplayıblar. Lakin onlar da artıq Tehranla açıq qarşıdurmaya getmək niyyətində deyillər. Həlbusi 2022-2023-cü illərdə İranpərəst milis qruplarına qarşı ehtiyatlı tənqidlər səsləndirdiyinə görə ciddi təzyiqlərə məruz qalmış, 2023-cü ilin noyabrında Ali Məhkəmənin qərarı ilə spiker postundan uzaqlaşdırılmışdı. O, siyasətə yalnız loyal mövqe nümayiş etdirdikdən sonra qayıda bildi.
Bu hadisədən sonra sünni liderlər faktiki olaraq açıq müxalifətdən imtina ediblər və sistem içində öz paylarını qorumağa üstünlük verirlər.
Antii̇ran düşərgəsinin zəifləməsi
İndi İraqda İranın təsirinə qarşı çıxan qüvvələr barmaqla sayılacaq qədər azalıb. Onların ümumi sayı 100 mandatdan çox deyil. Bu sırada Sudani bloku (nisbətən balanslı kurs tərəfdarı), Barzaninin KDP-si (pro-Türkiyə və Qərbə yaxın xətt), "Süverenlik" koalisiyası və bir neçə kiçik dünyəvi partiya var. Amma onların arasında vahid koordinasiya yoxdur, say azlığı isə ciddi müqavimət imkanlarını məhdudlaşdırır.
Beləliklə, 20 ildən sonra ilk dəfə İranpərəst qüvvələr Bağdad siyasətində bu qədər açıq dominantlıq əldə ediblər. Bu, bir tərəfdən Sədrin seçki boykotu ilə boşalan siyasi sahənin nəticəsidirsə, digər tərəfdən Tehran üçün strateji uğur hesab olunur. Ekspertlər xəbərdarlıq edirlər: silahlı qruplarla əlaqəli siyasətçilərin parlamentdə çoxalması dövlətin sivil təbiətini sarsıdır və hüququn aliliyini zəiflədir. Sudani hökumətinin "Xaşd əş-Şaabi"ni nəzarətə almaq və tərksilah etmək planları isə yeni parlament şəraitində, demək olar ki, mümkünsüz görünür.
Nəticələr və çağırışlar: xarici təzyiq altındakı daxili suverenlik
Seçkilərdən sonra İraqda formalaşan siyasi mənzərə müşahidəçilər üçün ciddi narahatlıq doğurur. Bir çox analitiklər bu situasiyanı strateji məğlubiyyət kimi qiymətləndirirlər: ölkənin siyasi sistemi getdikcə daha çox xarici güc mərkəzlərindən, ilk növbədə Tehrandan asılı vəziyyətə düşür və inkişaf istiqamətini müstəqil müəyyənləşdirmək qabiliyyətini itirir. Daxili siyasi balans elə dəyişib ki, dövlət suverenliyi faktiki olaraq İraq ərazisində xarici oyunçuların qarşıdurmasından asılı vəziyyətə düşüb.
ABŞ üçün çətin sınaq
Vaşinqton üçün Bağdadda İranpərəst düşərgənin güclənməsi strateji baxımdan ciddi çağırışdır. ABŞ administrasiyası son illər İraqda silahlı şiə milislərinin təsirini məhdudlaşdırmağa çalışan orta xətt tərəfdarlarını dəstəkləməyə çalışırdı. Donald Tramp administrasiyası dövründən etibarən Vaşinqton İraq siyasətinə yeni yanaşma gətirərək, Məhəmməd Şiya əs-Sudani kimi praqmatik liderlərə ümid bağlamışdı. ABŞ prezidentinin İraq üzrə xüsusi nümayəndəsi Mark Savayan yaxınlarda açıq bəyan etdi: "İraqın gələcəyində İran tərəfindən dəstəklənən silahlı milislərə yer yoxdur". Bu fikri İraqın xarici işlər naziri Fuad Hüseyn də dəstəkləyərək, şiə partiyalarını Vaşinqtonun xəbərdarlıqlarına qulaq asmağa çağırdı.
Lakin seçkilərdən sonra parlamentdə yaranmış qüvvələr nisbəti göstərir ki, Sudani kimi proqmatik və Qərbə meylli fiqurların hakimiyyətdə qalmaq imkanları sual altındadır. Əgər Tehran öz müttəfiqlərini birləşdirib Sudanisiz və açıq antiamerikan kursla hökumət formalaşdıra bilsə, ABŞ İŞİD-in məğlubiyyətindən sonra çətinliklə bərpa etdiyi təsir imkanlarını itirə bilər.
Qonşular da narahatdır
Belə gedişatdan təkcə Qərb deyil, həm də region ölkələri narahatdır. Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya və Fars körfəzi monarxiyaları Bağdadda İranpərəst şiə qüvvələrinin güclənməsini regional təhlükəsizlik üçün təhdid kimi görürlər. Türkiyə də diqqətlə müşahidə edir. Ankara ənənəvi olaraq Barzanini dəstəkləyir və Tələbani ailəsinin nəzarətində olan KYİ-yə ehtiyatla yanaşır, çünki İranın proksi strukturlarının sərhədlərinə qədər uzanmasından narahatdır.
Hərbi-siyasi gərginliyin artma ehtimalı
Müxtəlif beynəlxalq platformalarda artıq ən sərt ssenarilər müzakirə olunur. Mətbuata sızan məlumatlara görə, ABŞ və bəzi Yaxın Şərq strategləri İrana qarşı gərginlik artacağı halda İraq ərazisindəki "Xaşd əş-Şaabi" bazalarına preventiv zərbələrin endirilməsi variantını nəzərdən keçiriblər. Hələlik Vaşinqton bu addımdan çəkinib - məqsəd, Sudaninin hökumətini kritik mərhələdə sarsıtmamaq olub. Amma əgər İraqda formalaşacaq yeni hökumət açıq şəkildə İranpərəst və ABŞ-a düşmən mövqedə olarsa, bu balans dağılacaq. Belə halda, bəzi ekspertlər hesab edir ki, Vaşinqton "şərti yaşıl işıq" yandıraraq İsrailin "Xaşd əş-Şaabi" bazalarına zərbə endirməsini səssiz şəkildə dəstəkləyə bilər. Bu isə İraqı yenidən xarici güclərin toqquşma meydanına çevirəcək - elə bir ssenari ki, Bağdad illərlə bundan qaçmağa çalışıb.
İraq xalqı üçün bahalı sınaq
Yeni hökumət üçün məsuliyyət son dərəcə böyükdür. Demokratiya dövründə İraq cəmiyyəti artıq real nəticələr - sosial rifah, iş yerləri, infrastrukturun bərpası, korrupsiya ilə mübarizə və səhiyyə- təhsil sisteminin yaxşılaşdırılmasını gözləyir. Lakin 2025-ci il seçki kampaniyası bu problemlərdən çox uzaq idi. Debatlar proqram və islahatlar üzərində deyil, yerlərin və postların bölgüsü uğrunda gedirdi. Bu isə o deməkdir ki, yeni elita hakimiyyət bölgüsünə o qədər qapıla bilər ki, xalqın gözləntilərini unudar.
Əgər hökumət daxili fraksiyalar arasında mübarizə və xarici oyunçuların diktəsi altında hərəkət edərsə, siyasi sistemə inam daha da azalacaq. Artıq 9 milyona yaxın iraqlı seçkilərdə ümumiyyətlə iştirak etməyib. Bu rəqəm, xüsusilə gənclərin siyasi proseslərə inamsızlığının bariz göstəricisidir.
Nəticə
Beləliklə, 2025-ci il seçkiləri İraqı tarixi dönüş nöqtəsinə gətirib çıxardı. Bir tərəfdən, 56 faizlik iştirak səviyyəsi xalqın siyasi aktivliyinin artdığını göstərir. Digər tərəfdən isə, hakimiyyətə xalqın deyil, silahın və xarici dəstəyin hesabına yüksələn qüvvələrin gəlməsi ölkənin gələcəyini təhlükə altına salır. İraqın daxili suverenliyi indi böyük ölçüdə Tehran və Vaşinqton arasındakı geosiyasi oyunlardan asılı vəziyyətə düşüb. İranın Bağdaddakı siyasi sistemə dərin müdaxiləsi artdıqca, İraqın bir daha yad müharibələrin meydanına çevrilməsi riski yüksəlir.
Yeni hökumət hansı qüvvədən formalaşırsa formalaşsın, onun qarşısında əsas vəzifə aydındır: şiə, sünni və kürd icmalarının maraqlarını tarazlaşdırmaq, ölkəni xarici qarşıdurmalardan qorumaq, daxili sabitliyi bərpa etmək və xalqın etimadını yenidən qazanmaq. Yalnız bu halda İraq hazırkı sınaqları dəf edə və mürəkkəb Yaxın Şərq reallığında öz müstəqil yolunu qoruya bilər.
meqale.com
meqale.com "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
İlk dəfə idi ki, bu qədər çox seçici sandığa gedirdi: rəsmi göstəricilərə görə, iştirak səviyyəsi 56,1 faiz olub - 2021-ci ildəki 40 faizdən xeyli yüksək. Bu, həm etimadın qismən bərpası, həm də cəmiyyətin siyasi prosesə yenidən qoşulmaq istəyinin göstəricisi kimi dəyərləndirilir.
Siyasi qaliblər və qüvvələrin düzümü
Nəticələrə əsasən, hazırkı baş nazir Məhəmməd Şiya əs-Sudaninin rəhbərlik etdiyi "İnşa və İnkişaf" koalisiyası birinci yerə çıxıb. Koalisiya təxminən 1,3 milyon səs toplayıb və bu, ona 329 yerlik parlamentdə 46 mandat qazandırıb. Sudani nəticəni "xalqın siyasi sabitliyə etimadının qayıdışı" kimi təqdim etdi.
İkinci yerdə Məsud Bərzaninin başçılıq etdiyi Kürdüstan Demokrat Partiyası (KDP) qərarlaşıb. Kürd seçicilərin əsas dayağına çevrilmiş bu partiya 1 milyondan çox səs toplayıb və təxminən 26 mandat əldə edib. Üçüncü pillədə isə sabiq parlament spikeri Məhəmməd əl-Həlbusinin rəhbərlik etdiyi "Təqəddüm" (İrəliləyiş) bloku gəlir - 945 min səs və təqribən 28 mandat.
Beləliklə, parlamentdə üç aparıcı siyasi güc - şiə, kürd və sünni bloklar - ölkənin dini-etnik strukturuna uyğun şəkildə təmsil olunacaq.
Tehranın kölgəsindəki qruplar
Seçkilərin diqqətçəkən tərəfi - İrana yaxın qüvvələrin rekord səviyyədə nümayəndəlik qazanmasıdır. Şiə düşərgəsində "Koordinasiya Çərçivə Alyansı" (Müqtəda əs-Sədrin sabiq müttəfiqlərinin yaratdığı blok) bir neçə siyahı ilə çıxış edib. Nuri əl-Malikinin "Qanun dövləti" bloku təxminən 27 mandat, Qeys əl-Həzəlinin "Əs-Sadiqun" (Asaib Əhlül-Həqq hərəkatının siyasi qolu) - 27 mandat, Ammar əl-Həkimin "Milli Dövlət Qüvvələri" alyansı - 15-19 mandat arası yer əldə edib.
İranın dəstəyinə arxalanan silahlı qrupların siyasi təmsilçiliyi də diqqət çəkir: "Bədr" təşkilatının lideri Hadi əl-Amiri 18 mandat qazanıb, "Kətaib Hizbullah"ın siyasi qanadı "Həquq" 6 yer, "İmam Əli" briqadası 8 yer, "Səyyid əş-Şühəda" isə 4 yer əldə edib. Hətta xristianların "Babilon" partiyası belə - rəhbəri Rayan əl-Kildani vasitəsilə - parlamentə iki deputat salmağı bacarıb. Bütün bu faktlar göstərir ki, Tehran artıq yalnız ideoloji təsir mərkəzi deyil, həm də Bağdadın qanunverici strukturlarında real pay sahibi olub.
Kürd bölgəsi: Bərzani liderliyini möhkəmləndirir
Kürdüstan regionunda isə seçkilər Kürdüstan Demokrat Partiyasının tam üstünlüyü ilə nəticələnib. Bərzani ailəsinin partiyası ənənəvi rəqibi - Tələbani ailəsinin rəhbərlik etdiyi Kürdüstan Yurtsevərlər İttifaqını (KYİ) açıq şəkildə üstələyib. KYİ-nin ümumi göstəricisi 15 mandatdan o yana keçməyib və müşahidəçilər bu partiyanı da Tehran orbitinə yaxın hesab edirlər.
Sünni siyasi düşərgəsində isə Həlbusinin "Təqəddüm" bloku ilə yanaşı, Həmis əl-Xəncərin rəhbərlik etdiyi "Azm" koalisiyası da öz təsirini qoruyub - 15 mandat civarında. Üstəlik, bəzi sünni namizədlər "Süverenlik" blokunun və digər regional siyahıların tərkibində də parlamentə düşüblər.
Yeni parlamentin etnik və dini balansı
İraq parlamenti yenə də ölkənin konfessional mozaikasını əks etdirir: 329 yerdən əksəriyyət şiə ərəblərə məxsusdur, sünni ərəblər və kürdlər ikinci və üçüncü böyük qruplardır. Xristian, yezidi, türkmən və digər azlıqlar üçün ayrılmış kvotalar da saxlanılıb. Amma fərq ondadır ki, bu dəfə şiə blokunun içərisində İranla əlaqəsi açıq-aşkar olan qüvvələr əvvəllər olmadığı qədər çoxdur.
Sektarian reallıq və gözlənilməz nəticələr
Səsvermənin nəticələri demoqrafik reallığı əks etdirsə də, bəzi bölgələrdə maraqlı sürprizlər yaşanıb. Məsələn, əsasən sünnilərin yaşadığı Nineviya əyalətində (mərkəzi Müsəl) birinci yeri ərəblər deyil, Bərzaninin kürd partiyası qazanıb. Bu, Sinjar və digər qarışıq ərazilərdə kürd seçicilərin fəallığı ilə izah olunur. Əvəzində, ənənəvi olaraq kürd nümayəndələrinin parlamentə düşdüyü Diyalə əyalətində bu dəfə heç bir kürd deputat seçilməyib. Müşahidəçilər bunu həm rəqabətin artması, həm də regiondan kənarda yaşayan kürd seçicilərin passivləşməsi ilə izah edirlər.
Sədrin boykotu və İranın fürsəti
Siyasi panoramanın dəyişməsində mühüm rol oynayan amillərdən biri də Muktəda əs-Sədrin mövqeyi olub. Keçmişdə parlamentin ən böyük fraksiyasına sahib olan bu təsirli şiə lideri seçkilər ərəfəsində səsverməni "qüsurlu və qeyri-ədalətli" adlandıraraq tərəfdarlarına boykot çağırışı etmişdi. Bu çağırış nəticəsində Bağdad, Nəcəf və digər şiə şəhərlərində iştirak səviyyəsi gözəçarpacaq dərəcədə aşağı düşdü. Əs-Sədrin tərəfdarlarının sandığa getməməsi, əslində, İranpərəst qüvvələrə meydanı boşaldıb. Onun passivliyi nəticəsində pro-Tehran blokları bir çox dairələrdə asanlıqla qələbə qazandı.
Hökumətin formalaşması: çətin danışıqlar dövrü
Məhəmməd Şiya əs-Sudaninin "İnşa və İnkişaf" koalisiyası seçkilərdə birinci yeri qazansa da, onun fraksiyası təkbaşına parlament çoxluğu üçün kifayət etmir. 329 yerlik İraq parlamentində 165 mandat tələb olunduğu halda, heç bir partiya bu həddi keçə bilməyib. Bu isə o deməkdir ki, qarşıda uzun və mürəkkəb koalisiya danışıqları, hökumətin tərkibi və vəzifə bölgüsü ilə bağlı çətin pazarlıq mərhələsi dayanır.
İraq siyasi sistemi, 2003-cü ildən bəri, dini və etnik balans prinsipi üzərində qurulub. Baş nazir postu ənənəvi olaraq şiələrə, parlament sədri sünnilərə, prezidentlik isə kürdlərə məxsus olur. Belə şəraitdə hər hökumət geniş kompromisin məhsulu olur. Seçkilərdən sonra yeni kabinetin formalaşması adətən aylarla çəkir. Məsələn, 2018-ci il seçkilərindən sonra hökumət düz altı ay gecikmişdi, 2021-ci ildən sonra isə ölkə 11 ay davam edən siyasi böhran yaşamışdı.
Bu dəfə də danışıqların asan keçəcəyi gözlənilmir. Sudani açıq şəkildə ikinci dəfə baş nazir postunda qalmaq istədiyini bəyan edib. Lakin müşahidəçilər onun şanslarını zəif görür. Çünki "İnşa və İnkişaf" bloku vahid ideoloji qüvvə deyil, fərqli maraqları olan qrupların toplusudur: Sudaninin şəxsi komandası ("Əl-Furətəyn" partiyası), keçmiş müstəqil deputatlar, bir neçə keçid edən siyasətçi və regionlarda nüfuzlu qəbilə şeyxləri. Bu insanlar indi Sudaniyə dəstək versələr də, onların sədaqəti situativ xarakter daşıyır. Yeni hökumət formalaşması zamanı şiə blokları daha sərfəli təkliflər verərsə, həmin müttəfiqlərin bir hissəsi rahatlıqla qarşı düşərgəyə keçə bilər.
Şiə düşərgəsində səssiz qarşıdurma
Ən ciddi problem elə şiə düşərgəsinin daxilindədir. Sudani nominal olaraq ən çox yer qazansa da, onun yenidən baş nazir olmasına digər şiə liderləri soyuq yanaşır. İraq siyasətində 20 ildən bəri mövcud olan "muhasasa" prinsipi - şiələr arasında postların konsensusla bölüşdürülməsi - hələ də qüvvədədir. Bu qaydaya görə, baş nazir bütün şiə partiyalarının razılığı ilə təyin olunur.
Bu mənada iki əsas lider - Nuri əl-Maliki ("Qanun dövləti" bloku) və Qeys əl-Həzəli ("Əs-Sadiqun") artıq bəyan ediblər ki, çox səs toplamaq hələ baş nazir olmaq hüququ vermir. Əl-Həzəli açıq deyib: "Baş nazir sadəcə icraçı fiqurdur, şiə koordiasiya şurasının qərarlarına tabe olmalıdır". Bu bəyanat, əslində, Sudaninin siyasi müstəqilliyindən narahat olan köhnə elitaların mesajıdır. Onlar Sudaniyə əvvəlcə öz adamları kimi baxırdılar, indi isə onun artan nüfuzu onları narahat edir.
Kürd və sünni faktorları
Sudaninin vəzifəsini qoruyub saxlamaq üçün o, həm şiə rəqibləri ilə, həm də kürd və sünni fraksiyaları ilə kompromis tapmalıdır. Barzaninin rəhbərlik etdiyi Kürdüstan Demokrat Partiyası (KDP) artıq açıq şəkildə bildirib ki, Kürdüstanın maraqları qorunacağı halda Sudani ilə işləməyə hazırdır. Buraya regional büdcə payı, neft gəlirlərinin bölüşdürülməsi və hökumətdə bir neçə əsas post daxildir.
Sünni düşərgəsində də oxşar vəziyyət yaranıb. Məhəmməd əl-Həlbusi və Xəmis əl-Xəncər kimi liderlər Sudaniyə dəstək verməyə hazır görünürlər, əvəzində isə parlament sədri postunun sünnilərdə qalmasını və bir neçə nazirlikdə təmsilçiliyi istəyirlər. Amma hətta belə ittifaqla belə Sudaniyə qarşı şiə elitasının sərt müqaviməti qalır. Onlar ehtimal ki, Təhərana daha yaxın olan alternativ namizəd irəli sürməyə cəhd göstərəcəklər.
2022-ci ildə də eyni vəziyyət yaşanmışdı: o zaman Müqtəda əs-Sədr seçkiləri udsa da, şiə rəqiblərinin müqaviməti səbəbindən öz namizədini baş nazir postuna keçirə bilmədi və siyasətdən getməyə məcbur oldu. İndi isə Sədrin balanslaşdırıcı rolu yoxdur və bu, pro-İran qüvvələrinə daha geniş manevr imkanı yaradır.
Tehranın mövqeyi möhkəmlənir
2025-ci il seçkilərinin nəticələri İranın İraqdakı təsirinin nə qədər dərinləşdiyini açıq göstərdi. Analitiklərin hesablamalarına görə, Tehranla birbaşa və ya dolayı əlaqəsi olan bloklar və partiyalar parlamentdə təxminən 200 mandat əldə ediblər. Yəni yeni parlamentin üçdə ikisi açıq və ya dolayı şəkildə İranla koordinasiyalı hərəkət edir. Bu, 2003-cü ildən bəri ən güclü İranpərəst çoğunluqdur.
Bu düşərgəyə daxil olan əsas qüvvələr - "Asaib Əhlül-Həqq" (27 yer), "Bədr" (18 yer), "Kətaib Hizbullah", "İmam Əli" və "Səyyid əş-Şühəda" kimi qruplar - həm də İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna bağlı silahlı strukturlardır. ABŞ və Qərb dövlətləri bu təşkilatları hələ 2018-ci ildən bəri yarımhərbi, qeyri-dövlət silahlı qüvvələr kimi tanıyır. Onların indi parlamentdə qanunverici mandat qazanması İraq dövlət institutları üçün ciddi təhlükə hesab olunur.
Kürd və sünni bloklarında da İran kölgəsi
Tehranın təsiri təkcə şiə düşərgəsi ilə məhdudlaşmır. Tələbani ailəsinin nəzarətində olan Kürdüstan Yurdsevərlər İttifaqı (KYİ) da ənənəvi olaraq İranla sıx əlaqələr saxlayır və yeni parlamentdə 15 yerə malikdir. Sünni düşərgəsində isə Məhəmməd əl-Həlbusinin "Təqəddüm" və Xəmis əl-Xəncərin "Azm" blokları birgə təxminən 40-45 mandat toplayıblar. Lakin onlar da artıq Tehranla açıq qarşıdurmaya getmək niyyətində deyillər. Həlbusi 2022-2023-cü illərdə İranpərəst milis qruplarına qarşı ehtiyatlı tənqidlər səsləndirdiyinə görə ciddi təzyiqlərə məruz qalmış, 2023-cü ilin noyabrında Ali Məhkəmənin qərarı ilə spiker postundan uzaqlaşdırılmışdı. O, siyasətə yalnız loyal mövqe nümayiş etdirdikdən sonra qayıda bildi.
Bu hadisədən sonra sünni liderlər faktiki olaraq açıq müxalifətdən imtina ediblər və sistem içində öz paylarını qorumağa üstünlük verirlər.
Antii̇ran düşərgəsinin zəifləməsi
İndi İraqda İranın təsirinə qarşı çıxan qüvvələr barmaqla sayılacaq qədər azalıb. Onların ümumi sayı 100 mandatdan çox deyil. Bu sırada Sudani bloku (nisbətən balanslı kurs tərəfdarı), Barzaninin KDP-si (pro-Türkiyə və Qərbə yaxın xətt), "Süverenlik" koalisiyası və bir neçə kiçik dünyəvi partiya var. Amma onların arasında vahid koordinasiya yoxdur, say azlığı isə ciddi müqavimət imkanlarını məhdudlaşdırır.
Beləliklə, 20 ildən sonra ilk dəfə İranpərəst qüvvələr Bağdad siyasətində bu qədər açıq dominantlıq əldə ediblər. Bu, bir tərəfdən Sədrin seçki boykotu ilə boşalan siyasi sahənin nəticəsidirsə, digər tərəfdən Tehran üçün strateji uğur hesab olunur. Ekspertlər xəbərdarlıq edirlər: silahlı qruplarla əlaqəli siyasətçilərin parlamentdə çoxalması dövlətin sivil təbiətini sarsıdır və hüququn aliliyini zəiflədir. Sudani hökumətinin "Xaşd əş-Şaabi"ni nəzarətə almaq və tərksilah etmək planları isə yeni parlament şəraitində, demək olar ki, mümkünsüz görünür.
Nəticələr və çağırışlar: xarici təzyiq altındakı daxili suverenlik
Seçkilərdən sonra İraqda formalaşan siyasi mənzərə müşahidəçilər üçün ciddi narahatlıq doğurur. Bir çox analitiklər bu situasiyanı strateji məğlubiyyət kimi qiymətləndirirlər: ölkənin siyasi sistemi getdikcə daha çox xarici güc mərkəzlərindən, ilk növbədə Tehrandan asılı vəziyyətə düşür və inkişaf istiqamətini müstəqil müəyyənləşdirmək qabiliyyətini itirir. Daxili siyasi balans elə dəyişib ki, dövlət suverenliyi faktiki olaraq İraq ərazisində xarici oyunçuların qarşıdurmasından asılı vəziyyətə düşüb.
ABŞ üçün çətin sınaq
Vaşinqton üçün Bağdadda İranpərəst düşərgənin güclənməsi strateji baxımdan ciddi çağırışdır. ABŞ administrasiyası son illər İraqda silahlı şiə milislərinin təsirini məhdudlaşdırmağa çalışan orta xətt tərəfdarlarını dəstəkləməyə çalışırdı. Donald Tramp administrasiyası dövründən etibarən Vaşinqton İraq siyasətinə yeni yanaşma gətirərək, Məhəmməd Şiya əs-Sudani kimi praqmatik liderlərə ümid bağlamışdı. ABŞ prezidentinin İraq üzrə xüsusi nümayəndəsi Mark Savayan yaxınlarda açıq bəyan etdi: "İraqın gələcəyində İran tərəfindən dəstəklənən silahlı milislərə yer yoxdur". Bu fikri İraqın xarici işlər naziri Fuad Hüseyn də dəstəkləyərək, şiə partiyalarını Vaşinqtonun xəbərdarlıqlarına qulaq asmağa çağırdı.
Lakin seçkilərdən sonra parlamentdə yaranmış qüvvələr nisbəti göstərir ki, Sudani kimi proqmatik və Qərbə meylli fiqurların hakimiyyətdə qalmaq imkanları sual altındadır. Əgər Tehran öz müttəfiqlərini birləşdirib Sudanisiz və açıq antiamerikan kursla hökumət formalaşdıra bilsə, ABŞ İŞİD-in məğlubiyyətindən sonra çətinliklə bərpa etdiyi təsir imkanlarını itirə bilər.
Qonşular da narahatdır
Belə gedişatdan təkcə Qərb deyil, həm də region ölkələri narahatdır. Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya və Fars körfəzi monarxiyaları Bağdadda İranpərəst şiə qüvvələrinin güclənməsini regional təhlükəsizlik üçün təhdid kimi görürlər. Türkiyə də diqqətlə müşahidə edir. Ankara ənənəvi olaraq Barzanini dəstəkləyir və Tələbani ailəsinin nəzarətində olan KYİ-yə ehtiyatla yanaşır, çünki İranın proksi strukturlarının sərhədlərinə qədər uzanmasından narahatdır.
Hərbi-siyasi gərginliyin artma ehtimalı
Müxtəlif beynəlxalq platformalarda artıq ən sərt ssenarilər müzakirə olunur. Mətbuata sızan məlumatlara görə, ABŞ və bəzi Yaxın Şərq strategləri İrana qarşı gərginlik artacağı halda İraq ərazisindəki "Xaşd əş-Şaabi" bazalarına preventiv zərbələrin endirilməsi variantını nəzərdən keçiriblər. Hələlik Vaşinqton bu addımdan çəkinib - məqsəd, Sudaninin hökumətini kritik mərhələdə sarsıtmamaq olub. Amma əgər İraqda formalaşacaq yeni hökumət açıq şəkildə İranpərəst və ABŞ-a düşmən mövqedə olarsa, bu balans dağılacaq. Belə halda, bəzi ekspertlər hesab edir ki, Vaşinqton "şərti yaşıl işıq" yandıraraq İsrailin "Xaşd əş-Şaabi" bazalarına zərbə endirməsini səssiz şəkildə dəstəkləyə bilər. Bu isə İraqı yenidən xarici güclərin toqquşma meydanına çevirəcək - elə bir ssenari ki, Bağdad illərlə bundan qaçmağa çalışıb.
İraq xalqı üçün bahalı sınaq
Yeni hökumət üçün məsuliyyət son dərəcə böyükdür. Demokratiya dövründə İraq cəmiyyəti artıq real nəticələr - sosial rifah, iş yerləri, infrastrukturun bərpası, korrupsiya ilə mübarizə və səhiyyə- təhsil sisteminin yaxşılaşdırılmasını gözləyir. Lakin 2025-ci il seçki kampaniyası bu problemlərdən çox uzaq idi. Debatlar proqram və islahatlar üzərində deyil, yerlərin və postların bölgüsü uğrunda gedirdi. Bu isə o deməkdir ki, yeni elita hakimiyyət bölgüsünə o qədər qapıla bilər ki, xalqın gözləntilərini unudar.
Əgər hökumət daxili fraksiyalar arasında mübarizə və xarici oyunçuların diktəsi altında hərəkət edərsə, siyasi sistemə inam daha da azalacaq. Artıq 9 milyona yaxın iraqlı seçkilərdə ümumiyyətlə iştirak etməyib. Bu rəqəm, xüsusilə gənclərin siyasi proseslərə inamsızlığının bariz göstəricisidir.
Nəticə
Beləliklə, 2025-ci il seçkiləri İraqı tarixi dönüş nöqtəsinə gətirib çıxardı. Bir tərəfdən, 56 faizlik iştirak səviyyəsi xalqın siyasi aktivliyinin artdığını göstərir. Digər tərəfdən isə, hakimiyyətə xalqın deyil, silahın və xarici dəstəyin hesabına yüksələn qüvvələrin gəlməsi ölkənin gələcəyini təhlükə altına salır. İraqın daxili suverenliyi indi böyük ölçüdə Tehran və Vaşinqton arasındakı geosiyasi oyunlardan asılı vəziyyətə düşüb. İranın Bağdaddakı siyasi sistemə dərin müdaxiləsi artdıqca, İraqın bir daha yad müharibələrin meydanına çevrilməsi riski yüksəlir.
Yeni hökumət hansı qüvvədən formalaşırsa formalaşsın, onun qarşısında əsas vəzifə aydındır: şiə, sünni və kürd icmalarının maraqlarını tarazlaşdırmaq, ölkəni xarici qarşıdurmalardan qorumaq, daxili sabitliyi bərpa etmək və xalqın etimadını yenidən qazanmaq. Yalnız bu halda İraq hazırkı sınaqları dəf edə və mürəkkəb Yaxın Şərq reallığında öz müstəqil yolunu qoruya bilər.
meqale.com
